EGZERSİZ SÜRECİ ÖNCESİ VE SONRASI ÇOCUKLARDA BENLİK SAYGISINDA DEĞİŞİM

Öz

Bu araştırma, 12 hafta süreli yüzme egzersizinin çocukların benlik saygısı ve benlik kavramının devamlılığı üzerindeki etkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmaya Ankara Yenimahalle Spor Kulübünde yüzmeye yeni başlayan, yaşları 10 ile 15 arasında değişen 41 kız (12.0 ± 1.1 yaş) ve 29 erkek (12.1 ± 0.7 yaş) olmak üzere toplam 70 çocuk katıldı. Araştırmada çocukların benlik saygısını ölçmek için Rosenberg benlik saygısı ölçeğinin benlik saygısı ve benlik kavramının devamlılığı alt boyutları kullanıldı. Ölçümler 1. ve 12. haftalarda yapıldı. Araştırma verilerinin hesaplanmasında betimsel istatistikler, korrelasyon analizleri ve tek yönlü ANOVA kullanıldı. Araştırma sonucunda, ilk ve 12. haftada yapılan ölçümlerde benlik saygısı puanları arasında ilişki olduğu (r=0.66; p<0.01), ilk ve son ölçüm benlik kavramının devamlılığı puanları arasında ise ilişki olmadığı (r=0.11; p>0.05) bulundu. Benlik saygısında 12 hafta ara ile yapılan ölçümler arasında {F(1, 69) = 4.49; p<0.01} ve benlik kavramının devamlılığı ölçümleri arasında {F(1, 69) = 3.19; p<0.05} istatistiksel olarak anlamlı bir fark ortaya çıktı. Cinsiyetler açısından ise gruplar arasında fark olmadığı gözlendi (p>0.05). Elde edilen bu bulgular 12 haftalık egzersizin çocukların benlik saygısı ve benlik kavramlarının devamlılığında bir iyileşme sağladığı yönünde değerlendirilebilir.

Giriş

Benlik kavramı, kişinin kendisi hakkındaki tutumları ve inançları olarak tanımlanır (3). Benlik saygısı, kişinin kendini değerlendirmesi sonunda ulaştığı benlik kavramını onaylamasından doğan beğeni durumudur. Benliğin gelişmesi, bedensel varlığın algılanması ve “ben” ile “ben olmayan”ın ayırımıyla başlar (19). Başlangıçta çocuk kendi varlığının bilincinde değildir. Ben ile ben olmayanı, başka bir deyişle kendisiyle ilgili ve bağlantılı olanla olmayanı ayıramaz (12). Geçtan (8) ise ben özelliklerini ve beni diğer insanlarla etkileşiminin olumlu ve olumsuz çeşitli yönlerinin algılanması sonucu oluşan, örgütlenmiş ve tutarlı bir kavram olarak tanımlamaktadır.

Uzunöz (18) “annesinden biyolojik bir varlık olarak doğan her insan sosyalleşme süreci içinde kendisini diğer kişilerden ayırt eder ve bir “ben” kavramı geliştirir” demektedir. Son yıllarda, fiziksel aktivite ve egzersizin popüler hale gelmesi değişik alanlardan birçok araştırmacıyı fiziksel aktivite ve fiziksel uygunluğu artırmanın psikolojik yararlarını araştırmaya yönlendirmiştir. Beden eğitimciler, egzersiz fizyologları, psikologlar, psikoterapistler ve fizik tedavi uzmanları bu konuyu ele alan araştırmacılar arasında yer almaktadırlar (7).

Birçok araştırma fiziksel aktivitenin zihinsel sağlık üzerine yararlarını ve kişinin psikolojik fonksiyonlarını geliştirmesinde uygun yardım stratejisi olarak kullanıldığını ortaya koymuştur. Benlik kavramı; zihinsel sağlığın ve bireyin psikolojik fonksiyonlarının göstergesi olması; kişinin günlük yaşamındaki mutluluğu, yaşamın farklı boyutlarındaki başarısı, insanlarla etkili ve iyi bir ilişki kurmasındaki önemli rolü nedenleriyle; spor, fiziksel aktivite ve egzersiz ile ilişkisi en çok araştırılan psikolojik kavramlardan biri olmuştur (2).

Literatürde egzersiz ya da spor yapıyor olmanın benlik saygısının gelişimi üzerine olan etkisini araştıran çokça çalışma gözlenmektedir. Fakat araştırma bulgularının farklar taşıdığının bilinmesinde yarar vardır. Genelde spor yapan ve yapmayan şeklinde ayrıştırılan gruplarla yapılan çalışmalardan birinde, genel benlik saygısı skorları karşılaştırıl-dığında sporcuların belirgin derecede yüksek benlik saygısına sahip oldukları bildirilmiştir (11).

Yegül ve Koruç (20) bir çalışmalarında elit bireysel sporcuların kendilik kavramlarının devamlılığını kontrol grubuna göre daha yüksek (p<0.05) bulmuşlardır. Ayrıca Schumaker, Smoll ve Wood (15) spora katılımın benlik kavramı üzerine etkisini lise öğrencilerinde araştırmışlar ve sporcuların fiziksel ben, ahlak-etik, ben, kişisel ben ve davranış alt ölçeklerinde sporcu olmayanlardan daha yüksek skorlar aldıklarını bulmuşlardır. Aşçı ve ark (1) tarafından yapılan bir araştırmada, lise düzeyinde sporcu olan ve olmayan erkek deneklerin benlik kavramları arasında bir farkın olup olmadığı test edilmiş ve sonuçta spora katılımın liseli erkek deneklerin benlik kavramı puanlarını arttığı gözlenmiştir.

Bu çalışmaların sporun benlik saygısını arttırdığına yönelik bulgularına karşın, spor yapma ve benlik saygısı arasında ilişki olmadığını belirten çalışmalar da vardır. Jirkovsky (10), Tiryaki ve Moralı (17) çalışmalarında sporcu olanlarla olmayanların benlik saygısı düzeyleri arasında anlamlı bir fark olmadığını rapor etmişlerdir. Iso-Ahola ve Hatfield (9) ise spora katılımın benlik saygısını etkilediğini, ancak bunun nedeninin çocuğun gelişmeye başlayan yeterlik duygusundan kaynaklanmakta olduğunu belirtmişlerdir.

Egzersize katılma ile benlik kavramı arasındaki çalışma sayısının daha kısıtlı olduğu gözlenmektedir. Marsh ve ark (13), araştırmalarında dağcılık programına katılan kişilerin, Miller ise (14), yüzme programına katılan 9-14 yaşlarındaki çocukların benlik kavramlarının geliştiğini belirtmişlerdir. Blackman ve ark (4) ise dans etkinliğine katılan gençle-rin benlik kavramlarının olumlu yönde etkilendiğini rapor etmişlerdir. Buradaki araştırmanın amacı; Türkiye’deki bir çocuk örnekleminde 12 hafta süreli yüzme egzersizinin benlik saygısı ve benlik kavramının devamlılığı üzerine etkisini incelemektir.

Gereç ve Yöntemler

Araştırma grubu
Araştırma; Batıkent Sabancı Yüzme Havuzunda yüzmeye yeni başlayan ve Yenimahalle Belediyesi Spor Kulübü üyesi olan, yaşları 10-15 arasında değişen 41 kız (12.0 ± 1.1 yaş) ve 29 erkek (12.1 ± 0.7 yaş) 70 ilköğretim okulu öğrencisi ile yapıldı.

Veri toplama araçları
Araştırmada 1963’te Morris Rosenberg tarafından geliştirilmiş olan “Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği” kullanıldı. Ölçeğin çoktan seçmeli sorulardan yapılmış on iki alt ölçeği bulunmakta olup, geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Çuhadaroğlu (6) tarafından yapılmıştır. Çuhadaroğlu, psikiyatrik görüşmelerin ve benlik saygısı ölçeğinden elde edilen sonuçların arasındaki ilişki geçerlilik katsayısını (r=0.71) olarak saptamıştır. Ölçeğin test-tekrar test güvenilirliği bir ay ara ile yapılan uygulamalardan elde edilmiş ve benlik saygısı için (r=0.75), benlik kavramının devamlılığı için (r=0.75) olarak belirlenmiştir. Rosenberg benlik saygısı ölçeğinin özelliğinden dolayı yüksek puan düşük benlik saygısını ve benlik kavramının devamlılığını, düşük puan ise yüksek benlik saygısı ve benlik kavramının devamlılığını ifade etmektedir.

Verilerin toplanması ve analizi
Ölçümler yüzmeye yeni başlayan çocuklara egzersize katılımın başında ve 12 haftalık standart egzersizin (Suya uyum çalışmaları, duruşlar, nefes çalışmaları, kaymalar, ayak vuruşları, beden pozisyonu, beden ayak pozisyonu birleşimi, elde ayak tahtası kullanımı, kol mekaniği ve yüzme çalışmaları) sonunda uygulandı (16). Verilerin betimsel istatistiklerinde basit korrelasyon analizleri ve tek yönlü ANOVA tekniği kullanıldı. Araştırmada anlamlılık düzeyi p<0.05 alındı.

Bulgular

Yüzme egzersizi yapan çocukların Rosenberg benlik saygısı ölçeğinin alt ölçeklerinden aldıkları puanlara bakıldığında (Tablo 1), 12 haftalık egzersiz sonrası benlik saygısında ortaya çıkan değişimde (p<0.01) ve benlik kavramının devamlılığı ölçümleri arasında (p<0.05) istatistiksel olarak anlamlı farklar ortaya çıktığı gözlendi.

Yüzme egzersizine katılan çocukların benlik saygısı ve benlik kavramının devamlılığı puanlarının, egzersiz öncesi ve 12 haftalık egzersiz sonrası yapılan ölçümler arasındaki ilişkilere bakıldığında (Tablo 2), benlik saygısının ilk ve son ölçümleri arasında anlamlı ilişki (p<0.01) olduğu gözlendi. Benlik kavramının devamlılığında bu ilişkiye rastlanmadı (p>0.05).

Araştırma grubunu oluşturan çocukların cinsiyetlerine göre ilk ve son ölçüm puanları arasında fark oluşup oluşmadığına bakıldığında ise (Tablo 3), anlamlı bir fark saptanmadı (Benlik saygısı için p=0.06; benlik kavramının devamlılığı için p=0.94).

Tartışma

Bu çalışmanın örnekleminde yüzme egzersizi yapan çocukların Rosenberg benlik saygısı ölçeğinin alt ölçeklerinden aldıkları puanlara bakıldığında, 12 haftalık egzersiz sonrası benlik saygısı ve benlik kavramının devamlılığı ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı değişimler ortaya çıktı. Bu yönüyle çalışma benzer sonuçlara ulaşan araştırmaların (1,4,11,13,14,15,20) sonuçlarıyla desteklendi.

Spor ve egzersiz psikolojisindeki genel kanıyı Jirkovsky (10)’e göre Taylor ve Vallerand bir çalışmalarında şu şekilde aktarmışlardır: “Benlik saygısının geliştirilmesi ve korunmasında başkalarından gelen bilgi verici dönütler önemlidir”. Bu bulgu “egzersiz mi yoksa geri bildirim mi benlik saygısının oluşmasında ve devam ettirilmesinde daha etkilidir?” sorusunu akla getirmektedir. Ancak Butcher (5), çocuklarda benlik kavramının fiziksel aktivite ile artırılabileceğini belirterek bu soruya uygun yanıtı oluşturmuştur.

Buradaki araştırmadan elde edilen bulgular, Türkiye’de de yüzme egzersizi programına katılan çocukların benlik saygıları ve benlik kavramının devamlılığında değişimin oluşabileceğini göstermesi açısından önem taşımaktadır. Ebeveynler ve eğiticiler çocukların erken yaşta olumlu benlik saygısı kazanmaları için işbirliği içinde çalışmaya özen göstermelidirler. Çocukluktan başlayarak bütün yaşam boyu insanın çevresinde bulunan kişilerle kurduğu ilişkiler, iletişim ve etkileşim, bir yandan bireyin toplumsallaşmasını, öte yandan kendi benliğini tanımasını sağlar.

Sportif etkinlikler ise çocuklar için, hem beden, hem ruh sağlığını bir bütünlük içinde geliştirebilen, hem de kendisinin fiziksel yeteneklerini tespit edebilmesi, kendi gücü ve cesareti hakkında bilgi sahibi olabilmesi için güzel bir yoldur. Aynı zamanda sportif etkinlikler aracılığıyla kişi kendisiyle, doğayla, zamanla ve başkalarıyla yarışmayı ve sonucunda kazanmanın da kaybetmenin de kabullenebilirliğini öğrenmektedir. Belirli kurallara uymanın gerekliği, işbirliği ve yardımlaşma, başkalarının haklarına saygı, bir gruba ait olmanın yarattığı doyum ve güven sportif etkinlikler aracılığı ile ulaşılabilecek faydalar içindedir ve çocuğun benlik saygısının gelişmesine katkı sağlayabilir. Bu katkı çocuğun kazandığı benlik saygısı ile beraber benlik kavramının devamlılığına da olumlu etkiliyor görünmektedir.

Kaynaklar

1. Aşçı HF, Gökmen H, Tiryaki G, Öner U: Liseli erkek sporcuların ve sporcu olmayanların benlik kavramları. Spor Bilimleri Dergisi 4(1): 34-43, 1993.
2. Aşçı FH: Ankara Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Spor Psikolojisi Kursu. Ankara, Bağırgan Yayınevi, 1997, s. 15.
3. Baron RA, Bryne DI, Kantowitz BH: Understanding Behavior. WB Saunders Company, Philadelphia, 1977.
4. Blackman L, Hunter G, Hilyer J, Harrison P: The effects of dance team participation on female adolescent physical fitness and self concept. Adolescence 23: 437-47, 1988.
5. Butcher JE: Adolescent girls sex role development: relationship with sport participation, self esteem and age at menarche. Sex Roles 20: 575-93, 1989.
6. Çuhadaroğlu F: Adolesanlarda Benlik Saygısı. Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi, 1986.
7. Folkins CH, Sime WE: Physical fitness training and mental health. Am Psychol 36: 373-89, 1981.
8. Geçtan E: Psikanaliz ve Sonrası. 2. baskı, İstanbul, Bilim Dizisi, Maya Yayınları, 1984.
9. Iso-Ahola, SE, Hatfield B: Psychology of Sports: a Social Psychological Approach. Dubuque, Iowa, WmCB Publishers, 1986.
10. Jirkovsky AM: The relationship between participation in organized youth sports, perceived physical competence and self esteem in youth boys. Dissertation Abstracts Int 46: 4423-4-B, 1986.
11. Kamal AF, Blais C, Kelly P, Ekstrand K: Self-esteem attributional components of athletes versus nonathletes. Int J Sport Psychol 26: 189-95, 1995.
12. Köknel Ö: Gençleri Anlamak. Aile ve Konferans Panelleri. (Hazırlayan: Haluk Yavuzer), İstanbul, Ak Yayınları, 1988.
13. Marsh HW, Richards GE, Barnes J: Multidimensional self concept of elite athletes: how do they differ from the general population? J Sport Exerc Psychol 17: 70-83, 1986.
14. Miller R: Effects of sports instruction on children’s self-concept. Percept Mot Skills 68: 239-42, 1989.
15. Schumaker JF, Small L, Wood J: Self-concept, academic achievement, and athletic participation. Percept Mot Skills 62: 387-90, 1986.
16. Thomas DG: Steps to Success Activity Series, Swimming. State University of New York, Leisure Press, 1989.
17. Tiryaki MŞ, Moralı S: Sportif katılımın liseli sporcuların benlik saygısı üzerine etkisi. Spor Bilimleri Dergisi 3(1): 1-9, 1992.
18. Uzunöz A: Kimlik kavramı. Var olmanın ikilemleri, psikolojik sorunlar ve psikoterapi. Psikoloji Dergisi 6: 22, 1988.
19. Ünlüoğlu G: Ergenlerin Psikopatolojisi. Ergenlik Psikolojisi. Hacettepe Taş Kitapçılık Ltd Şti, Ankara, 1985.
20. Yegül IB, Koruç Z: 15-18 yaş grubu elit bireysel sporcular, elit takım sporcuları ve sporcu olmayan bireylerin benlik saygısı puanlarının karşılaştırılması. Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi 2: 20-6, 1997.